1. Lễ hội "Leo cầu bắt chạch cầu đinh" đình Thạc Trục, thị trấn Lập Thạch:
          Thạc Trục là một làng cổ, trước cách mạng tháng Tám năm 1945, Thạc Trục thuộc tổng Tử Du, sau cách mạng tháng Tám thuộc xã Quang Trung, đến năm 1955 đổi tên thành xã Xuân Hòa. Từ 01/01/1996, Chính phủ quyết định thành lập thị trấn (huyện lỵ) trên cơ sở tách từ xã Xuân Hòa, nên làng Thạc Trục thuộc thị trấn Lập Thạch và gọi là tổ dân phố Thạc Trục, do thực hiện sáp nhập và đổi tên các thôn, tổ dân phố năm 2018, nay là tổ dân phố Hưng Thịnh.
          Đình làng Thạc Trục được xây dựng từ xa xưa để thờ hai vị Quý Minh và Minh Sơn là hai vị tướng tài của đức Tản Viên Sơn Thánh có công giúp Vua Hùng đánh giặc Thục. Trải qua nhiều triều đại phong kiến, đình Thạc Trục đã được cấp 8 đạo sắc của nhà vua. Triều vua Đinh Tiên Hoàng sắc phong có ghi: "Phụ quốc tá thanh hiền ứng Đại Vương đẳng thần" niên hiệu 980 - 988, đây là đạo sắc thần đầu tiên.
          * Nguồn gốc của lễ hội:
          Lễ hội có từ thời Hùng Vương dựng nước. Tương truyền khi hai vị tướng về nơi đây để chiêu mộ quân sỹ thấy dân làng thưa thớt, với lòng mong muốn số dân của làng ngày một đông đúc, nên đã đặt ra nghi thức "leo cầu" để cầu con (cầu tự). Qua một giai đoạn khi người đã đông nhưng số con gái lại nhiều hơn con trai, tức là ít nhân đinh, trong khi đó nhu cầu nhân đinh lại là vấn đề cấp thiết. Từ đó có lễ cầu đinh tại đình làng bằng cách cho chạch vàng vào trong chum để những người cầu đinh bắt và các đôi trai gái cùng tham gia trò (bắt chạch trong chum) tượng trưng cho việc cầu đinh (cầu con trai) với thể thức nữ là bên cầu, đinh nam là trai.
          Các gia đình ở Thạc Trục phải có song toàn trai gái mới được tham gia (bắt chạch trong chum) theo tương truyền lại rằng: Khi ấy hai vị tướng quân đi qua cánh đồng lúc đang trưa thì thấy những em nhỏ đang tát vét cá tép đang ngồi nghỉ dưới báng cây, các em nhỏ có 3 nữ, 1 trai đang xúm lại quanh một chiếc nồi đất đựng chạch và thò tay vào trong nồi bắt chạch rất vui vẻ, ngộ nghĩnh, gợi cho hai vị một liên tưởng tâm linh. Do vậy hai vị tướng quân đã đặt ra lễ cầu đinh với trò (bắt chạch trong chum). Hàng năm cứ đến ngày mùng 10 tháng giêng âm lịch là ngày hóa của tướng quân.
          * Phương thức tổ chức lễ hội:
          Khi cử hành tế lễ Thành Hoàng xong thì những đôi vợ chồng cầu tự, cầu đinh đã đăng ký từ tháng 11 năm trước được làng chuẩn chọn vào làm lễ cùng với lễ vật tùy tâm.
          Phần lễ cầu đinh gồm 2 bước:
          - Bước thứ nhất là cầu tự (cầu con). Cầu tự là nghi lễ tâm linh, đầu tiên cầu trời, phật, thần linh phù hộ độ trì cho những cặp vợ chồng muộn con hiếm hoi có một đứa con nối dòng. Vị chủ tế của làng chủ trì kính lễ này.
          - Bước thứ hai là cầu đinh. Sau cầu tự là cầu đinh, tức là cầu Thành Hoàng làng cho con sinh là con trai, vì theo quan niệm lưu truyền con trai mới thực sự là có người nối dõi tông đường. Khi cầu đinh có một chum nước trong đó có chạch vàng, đã được chuẩn bị đặt ở trước nhang án. Sau nghi lễ cầu tự và cầu đinh, làng tiến hành hai trò, tục tương ứng là trò leo cầu và trò bặt chạch trong chum. Sau khi cầu đinh và leo cầu giang, cầu được chôn ở trước cổng đình để đầu cầu cao khỏi mặt đất 0,3m, làng cử ra 6 cụ: 3 cụ ông, 3 cụ bà, mỗi bên cầu có 3 cụ gọi là ông Chầu, bà Chầu với trang phục đại lễ áo tế. Ông Chầu, bà Chầu là những gia đình con cái đề huề, ông bà vẫn song toàn hạnh phúc, giúp cho đôi trai gái qua kiều, cầu phúc không bị ngã. Ông Chầu giúp cho bên nam, bà Chầu giúp cho bên nữ qua kiều trước. Khi vào leo cầu, bên nam áo cánh trắng thắt lưng màu xanh, đầu búi tó chít khăn thủ rùi, bên nữ mặc áo tứ thân mớ ba mớ bảy, thắt lưng màu tím hoa sim thắt bao xanh lá mạ, đầu vấn khăn bỏ tóc đuôi gà. Trước khi qua kiều cầu phúc, hai bên nam nữ cùng hai phía ông Chầu, bà Chầu đều vào lễ Thành Hoàng, làm xong quay ra trước sân đình ở phía chính giữa chuẩn bị leo cầu. Bước đầu tiên ban chi lễ giang cầu sau đó tiến hành bên nam, bên nữ đứng sẵn ở đầu cầu, mỗi bên đều có hai ông Chầu, bà Chầu hộ tống. Trước khi thực hiện leo cầu hai bên nam nữ cùng hát, sang cầu gái giỏi, cồng chiêng thúc giục cau sai xanh trầu.
"Cầu đinh chẳng kể sang giàu.
Leo cầu bắt chạch cho nhau tiếng lòng.
Ra về ai chúc ai mong.
Âu Cơ giáng phúc con rồng cháu tiên".
          Công chiêng thúc giục, trống đánh vang rền, cờ phất rộn rã, hai bên nam nữ bắt đầu leo cầu, đồng thời hát ví, ba lần hát cùng ba lần leo cầu.
          Lần 1 một bên nam đối:
"Qua đình ngả nón trông đình
Đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu".
          Bên nữ đáp:
"Qua cầu nghé nón trông cầu
Cầu bao nhiêu nhịp em sầu bấy nhiêu".
          Lần 2 bên nam đáp:
"Đôi ta như cá thờn bơn
Nằm trên bãi cát gặp cơn mưa rào".
          Bên nữ đáp:
"Đôi ta như cá dưới ao
Những nơm cùng vó biết vào tay ai".
          Lần thứ 3 bên nam đối:
"Bấy lâu vắng mặt khát khao
Bây giờ gặp mặt làm sao hỡi mình".
          Bên nữ đáp:
"Bấy lâu vắng mặt khát khao
Bây giờ gặp mặt thì trao khăn hồng".
          Với mỗi một lần nam nữ đối đáp do một ông Chầu, bà Chầu hát thay cho đôi nam nữ leo cầu. Ông Chầu, bà Chầu dìu hai bên không để ngã có ý nghĩa nâng đỡ, như để điều hòa âm dương, như truyền phúc lộc gia đình trên bình, dưới thuận, khi leo cầu gặp nhau thì ôm lấy nhau, người nam làm động tác đỡ tay ôm người nữ đổi bên.
          Cầu: Làm một cây gỗ mình khum vồng đều ở giữa, uốn đều xuống ở 2 đầu dài 5m được đẽo gọt cẩn thận, sơn đỏ là công việc hội đồng tế lễ làng Thạc Trục. Hội đồng tế lễ phải rước cây cầu từ trong thượng cung của đình ra trước cổng đình rồi chôn 2 chân dựng giang cầu.
          Tục cầu đinh: Chạch vàng to khỏe được thả vào một chum sành kiểu cổ cao khoảng 0,7m nước để thả chạch vàng và lấy nước ở giếng của đình làng. Chum thả chạch vàng để thêm một chiếu hoa trải ở giữa sân đình, sau hiệu lệnh của vị chủ tế, cồng chiêng trống thúc giục rộn rã, đôi nam nữ quỳ xuống bên chum, ngoảnh mặt vào trong đình, người nữ một tay ôm ngang lưng người nam còn bên tay thuận bắt chạch trong chum, người nam một tay quàng ôm qua nách người nữ rất tự nhiên, một tay cho vào trong chum xua chạch chạy, nữ thì cố bắt, có lúc không thất chạch vàng mà chỉ thấy tay nhau trong chum. Trong khi đó xung quanh người xem đông nghịt, chiêng trống giục rộn rã reo hò cổ vũ nói đùa hết sức vui vẻ. Khi người phụ nữ bắt được chạch vàng hõ vẫn ôm như khi quỳ bắt chạch trong chum, cùng đứng lên người nam nắm cổ tay người nữ giơ chạch vàng lên trình làng, trong tiếng reo hò tán thưởng của dân làng. Sau đó hai người vào làm lễ tạ thánh đã cho thả ước nguyện "Cầu đinh", lễ mang xuống hai người cùng ăn lộc gặp may nếu có tiếp tục đôi nam nữ khác trong buổi sáng, trưa và chiều dành cho mọi người dự lễ hội tham gia một số trò chơi dân gian trong lễ hội để cầu may như đua thuyền, bắt vịt, đánh cờ, ném bóng vào lỗ... Nhờ trò tục "Leo cầu, bắt chạch" mà hội làng thêm hấp dẫn. Hàng năm cứ vào chính hội dân quanh vùng đến dự hội rất đông, họ về dự hội vừa là để xem trò tục độc đáo này, vừa là một nhu cầu tín ngưỡng tâm linh để cầu an cho bản thân, cho gia đình.
          Những điều đó chính là ý nghĩa, giá trị và bản sắc văn hóa của lễ hội khai xuân "Leo cầu bắt chạch cầu đinh" đình Thạc Truc, thị trấn Lập Thạch.


2. Lễ hội làng Bến, xã Liên Hòa:
          Làng Bến tên chữ là Phú Cả, thuộc tổng Thượng Đạt đời Nguyễn nay là thôn Thượng Đạt, xã Liên Hòa.
          Làng thờ vị "Ngật Tuấn Cao Sơn" là con của Hùng vương thứ 12 (Hùng Vũ Vương) và hai tướng dưới quyền của ông. Trong một lần đi đo đất, thuyền của Nhật Tuấn Cao Sơn đậu ở khúc sông làng Phú Cả (bởi vậy mới có tên là làng Bến). Ông được các già làng và nhân dân đón tiếp: Mở hội "Chạy nước", hội "Kéo lửa nấu cơm thi" (Thí Phạm) lấy cơm hành lễ kính thánh. Kỳ mục của làng xét 3 nồi cơm lấy giải nhất kính Đức thánh cả là "Nhật Tuấn Cao Sơn". Rồi lại mở trường đấu vật (giao điệt - trường) để luyện sức khỏe.
          Về sau, làng Bến có tiệc hội "Kéo lửa thi nấu cơm" và tổ chức trò "Đấu vật" (giao điệt - vật dân tộc) để ôn lại sự tích nêu trên, lễ hội được tổ chức vào ngày mùng 7 tháng giêng hàng năm. Lễ hội rước kiệu "Đức Thánh" từ miếu về đình. Tế lễ và trò diễn hội làng ở trước cửa đình.


3. Lễ hội nấu cơm thi làng Phú Hậu:
          Từ xa xưa, hàng năm cứ đến ngày 8 tháng giêng (âm lịch) làng Phú Hậu, xã Sơn Đông mở hội nấu cơm thi. Nhân dân trong làng và các vùng lân cận nô nức hội tụ về đình làng để hưởng thụ một nét đẹp văn hóa của một làng quê bên ngã ba sông (nơi hợp lưu hai dòng sông Lô và sông Phó Đáy).
          Lễ hội xưa được mở vào ngày 8 tháng giêng, dân làng thường gọi là "Tiệc khai xuân" với nội dung tổ chức các trò chơi như: Thi cày cấy, thi chăm tằm ươm tơ, thi câu cá, trổ tài nghề mộc, đó là những trò chơi trình tay nghề của nhiều trai tài gái sắc sau 1 năm lao động sản xuất. Song trò chơi nổi bật thu hút sự hứng thú của mọi người đến với lễ hội là nấu cơm thi hay còn gọi là chạy nước nấu cơm.
          Cuộc thi chạy nước nấu cơm cùng một lúc có nhiều đội dự thi, mỗi đội thi có 6 người, trong đội được phân công cụ thể cho từng thành viên, song tất cả đều tập trung cùng thao tác nấu được một nồi cơm chín, dẻo, thơm ngon và đội nào có được nồi cơm chín đủ tiêu chuẩn với thời gian nhanh nhất là đạt giải cao nhất.
          Dụng cụ và vật liệu để dự thi của mỗi đội gồm: 1 bộ quang đòn để khênh bếp di động, 1 niêu đất để nấu cơm, 1 bát gạo ngon (thường là gạo tám thơm), rá để vo gạo, đũa cả để xới cơm, 1 đoạn cây giang rừng đã già khô để kéo dây đánh lấy lửa, 1 bó cây mía tươi (đủ để làm củi nấu cơm). Trước khi vào cuộc thi tất cả các đội đều phải chuẩn bị chu tất mọi thứ.
          Vào cuộc thi chính thức, mọi thành viên của các đội đều cùng nhau thao tác như: Người ra giếng đình lấy nước để vo gạo nấu cơm, người ăn mía hít kiệt nước để lấy bã làm củi (có thể thay nhau ăn mía), người dùng chạc thừng cuốn vào cây giang rừng để kéo ra lửa nhóm bếp nấu cơm. Nồi cơm được treo trên bếp lửa đun bằng bã mía, có hai người khênh bếp đi vòng quanh sân đình, vừa đi vừa đun lửa để nấu cơm cho chín. Khi cơm chín được ông chủ hội thi kiểm tra công nhận mới được xếp loại để công nhận thắng cuộc.
          Hội nấu cơm thi của người xưa ở làng quê Phú Hậu thể hiện trí thông minh, sáng tạo trong công việc gia đình. Đó cũng là dịp để thử tay nghề nội trợ tài trí của những chàng trai, cô gái khi mới bước vào tuổi trưởng thành.
          Trong thời kỳ Pháp thuộc (khoảng năm 1940) ngôi đình làng Phú Hậu bị một trận hỏa hoạn thiêu cháy. Mất ngôi đình cổ của làng và lễ hội nấu cơm thi cũng bị lãng quên qua thời gian dài.
          Bước vào thời kỳ đổi mới, đời sống kinh tế - xã hội làng quê Phú Hậu, Sơn Đông ngày càng phát triển. Thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước "Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc". Năm 1990 được chính quyền xã chỉ đạo, dân làng 3 thôn Phú Hậu Thượng, Phú Hậu Trung và Phú Hậu đã xây dựng lại và tôn tạo ngôi đình. Đến năm 2017, được nhân dân đầu tư tu bổ, tôn tạo khang trang ngôi đình chung của làng để thờ Thành Hoàng và là nơi tổ chức sinh hoạt văn hóa.
          Năm 2001 lễ hội nấu cơm thi của làng Phú Hậu được khôi phục và hàng năm cứ vào ngày 8 tháng giêng (âm lịch) dân làng nô nức mở tiệc khai xuân. Do mới được khôi phục, đồng thời để phù hợp với thực tiễn ở địa phương, lễ hội có các trò chơi như sau: Chạy nước nấu cơm (trò chơi chủ yếu), kéo co, thi đấu cờ tướng, thi đấu bóng chuyền, bóng đá và tổ chức giao lưu văn nghệ "Mừng xuân, mừng Đảng". Riêng giao lưu văn nghệ được tổ chức vào tối ngày 7 tháng giêng trước ngày khai hội.
          Về nội dung thi chạy nước nấu cơm cơ bản vẫn giữ phương thức thi như xưa kia, song có cải biên chút ít như: Việc kéo cây giang rừng để lấy lửa nấu cơm, thay vào đó là các đội dùng bật lửa ga để lấy lửa và lấy củi khô để thay cho việc khi xưa các đoàn phải ăn mía lấy bã làm củi nấu cơm.
          Lễ hội nấu cơm thi là một nét đẹp văn hóa của làng quê Phú Hậu. Người xưa được dự lễ hội, càng hiểu sâu sắc hơn về các nghề truyền thống như: Chăn tằm ươm tơ, nghề kiếm cá đồng và nhất là tài nấu cơm thi. Nét đẹp văn hóa đó ngày nay được người dân làng Phú Hậu giữ gìn và phát huy, đặc biệt là sự kết hợp phong phú giữa trò chơi văn hóa và thể thao đầy sức sống. Cứ mỗi độ xuân về người dân làng quê Phú Hậu đều nhắc nhở nhau:
"Hơi ai đi đâu về đâu
Nhớ ngày mùng tám tiệc làng khai xuân
Dù ai buôn ngược bán xuôi
Qua ngày mùng tám khai xuân, hãy làm".